कविता-रतीविषयी

1982 मध्ये ‘सत्यकथे’चा अस्त झाला. लघुनियकालिकं फार मोठा पल्ला गाठू शकली नाहीत. विशिष्ट कवी आणि विशिष्ट काव्यजाणिवा यांच्यापुरती ती मर्यादित राहिली. दलित साहित्याचं व्यासपीठ म्हणून ‘अस्मितादर्श’ या काळात जोमानं कार्य करत होतं. ‘अनुष्टुभ’ची पायाभरणी सुरू होती. ‘आलोचना’नं समीक्षेसाठी मौलिक कार्य करण्याची भूमिका आखून घेतली होती. अशा परिस्थितीत नव्या काव्योर्मीना बळ पुरवणा-या नियतकालिकाचा अभाव जाणवत होता. हे जाणून पुरुषोत्तम पाटील यांनी धुळ्याहून ‘कविता- रती’चा आरंभ केला.
‘कविता-रती’चा पहिला अंक 30 नोव्हेंबर 1985 रोजी प्रसिद्ध झाला. हा मराठी साहित्याच्या विस्ताराचा काळ होता. स्वातंत्र्योत्तर काळात उपलब्ध झालेल्या शिक्षणाच्या संधीमुळे बहुजन, दलित व स्त्रिया अशा समाजाच्या विविध स्तरांमधून अभिव्यक्ती आकांक्षांचा रेटा वाढत चालला होता. त्यातूनच दलित, ग्रामीण आणि स्त्रीवादी या वाङ्मयप्रवाहांचा उदय या काळात झाला. आजवर मराठी वाङ्मयविश्वाच्या परिघात समाविष्ट होऊ न शकलेली मनं व्यक्त होण्याची धडपड करू लागली. त्यातील बहुतेकांची पहिली अभिव्यक्ती कविता हीच होती. समाजाच्या विविधांगांतून अनेक कवी या सुमारास पुढे येत होते. मात्र त्यांच्या कवितेला वाचकांपर्यंत पोहचवण्यासाठी पुरेसं समर्थ माध्यम या काळात उपलब्ध नव्हतं. ती कमतरता ‘कविता-रती’नं भरून काढली.
पुरुषोत्तम पाटील हे स्वत: कवी असल्यानं त्यांच्या मनात कवितेसाठी काहीतरी करण्याची ऊर्मी होतीच. शिवाय ‘अनुष्टुभ’च्या संपादनाचा अनुभव गाठीशी होता. या भांडवलावर केवळ ‘काव्य आणि काव्यसमीक्षा’ यांना वाहिलेल्या नियतकालिकाला त्यांनी प्रारंभ केला. वाङ्मयीन नियतकालिकाचा डोलारा सांभाळताना करावी लागणारी सर्वप्रकारची कसरत ते आजतागायत करत आहेत. ‘कविता- रती’साठी कोणत्याही प्रकारची शासकीय मदत वा अनुदान त्यांनी घेतलेलं नाही. वर्गणीदार आणि असंख्य हितचिंतक यांच्या बळावर हे नियतकालिक सुरू आहे.
शिवाय धुळ्यासारख्या महाराष्ट्राच्या एका कोपऱ्यातील गावातून हे नियतकालिक चालवताना अनेक समस्यांना सामारं जावं लागलं. लेखनिक, कारकून, मुद्रितशोधक, शिपाई आणि पाकिटांना तिकिटं लावणं, अंक पाकिटात घालून टपालात पाठवणं अशी सर्व प्रकारची कामं ते स्वत:च करत आले आहेत. मधल्या 1993 ते 1996 या काळात ‘कविता- रती’वर संकट कोसळलं. काही अंक प्रकाशित होऊ शकले नाहीत. अंकांच्या प्रकाशनात अनियमितता आली; पण त्यातूनही ‘कविता- रती’ सावरलं. पुरुषोत्तम पाटील यांनी नेटानं आणि निष्ठेनं केलेली वाटचाल आज पंचवीस वर्षाची झालेली आहे.
पुरुषोत्तम पाटील हे स्वत: सौंदर्यवादी जाणीवेचे कवी आहेत; परंतु ‘कविता- रती’चं संपादन करताना त्यांनी काव्यविषयक खुला आणि व्यापक दृष्टिकोन स्वीकारलेला आहे. कोणत्याही विशिष्ट काव्यविषयक भूमिकेशी वा संप्रदायाशी बांधून न घेता कवितेचं ‘कवितापण’ महत्त्वाचं मानणारी भूमिका त्यांनी स्वीकारलेली आहे. त्यामुळे मराठीतले सर्व प्रवाह, गटतट, संप्रदाय, प्रस्थापित, बंडखोर, नवोदित अशा सर्वाना सामावून घेण्याचं काम ‘कविता-रती’नं केलं आहे. फक्त चांगल्या आणि चांगल्याच कविता हाच एकमेव निकष मानल्यानं तमाम मराठी कवींचे आग्रह-दुराग्रह इथं गळून पडतात. ‘कविता-रती’मध्ये आपली कविता छापून यावी असं सर्वच कवींना वाटतं. छापून आलेल्या कवितेचं भूषण वाटतं. त्यामुळे कवितेच्या प्रांतात एक निकोप आणि चैतन्यमय वातावरण निर्माण करण्याचा ‘कविता-रती’चा प्रयत्न अतिशय स्तुत्य म्हणावा असाच आहे. कुठलाही दावा न करता आणि कुठलीही भूमिका न घेता पुरुषोत्तम पाटील यांनी ‘कविता-रती’च्या माध्यमातून एका साहित्यिक चळवळीची उभारणी केली आहे. आणि तीही एकटय़ाच्या बळावर!
द. भा. धामणस्कर, रजनी परुळेकर, नारायण कुलकर्णी- कवठेकर, वसंत पाटणकर, निरंजन उजगरे, फ. मुं. शिंदे, अनुराधा पाटील, खलील मोमीन, नीळकंठ महाजन, अरुणा ढेरे, शैला सायनाकर, इंद्रजित भालेराव, प्रियदर्शन पोतदार, दासू वैद्य, अशोक कोतवाल, प्रकाश विठ्ठल किनगावकर, केशव सखाराम देशमुख, सुहास जेवळीकर, श्रीकांत देशमुख, रेणू दांडेकर, प्रवीण बांदेकर, हेमंत दिवटे, व्रजेश सोळंकी, विरधवल परब, मंगेश नारायणराव काळे, ऐश्वर्य पाटेकर, संतोष पद्माकर पवार, गणेश दिसपुते, प्रज्ञा दया पवार, आदी गेल्या तीन दशकांत नावारूपास आलेल्या कवींनी ‘कविता- रती’ मधून हजेरी लावली आहे.
‘कविता- रती’तून आलेले काव्यसमीक्षात्मक लेखनही वैशिष्टय़पूर्ण आहे. त्यात कवितासंग्रहांची परीक्षणं, कविविमर्शात्मक लेख, काव्यविषयक चर्चा आणि कवितांची मर्मग्रहणे या प्रकारच्या लेखनाचा प्रामुख्यानं समावेश होतो. नवोदित कवींच्या पहिल्याच संग्रहाचं परीक्षण देण्यावर ‘कविता- रती’नं भर दिला आहे. कवितांची आकलनं, आस्वाद या धर्तीचं ‘कविता- रती’तून आलेलं लेखन वैशिष्टय़पूर्ण ठरतं. कवितेच्या आशय, रूप आणि भाषिक या तिन्ही अंगांचा वेध घेणारी ही समीक्षा आहे. बहुविध जाणिवांच्या चांगल्या कवितेसोबतच मर्मग्राही काव्यसमीक्षा देऊन ‘कविता-रती’नं मराठी काव्यसंस्कृतीला व्यापकतेप्रमाणेच सबोलतेचंही परिमाण प्राप्त करून दिलं आहे. त्यात विशेषांकांनी मौलिक भर घातली आहे. आजपर्यंत एकूण तेरा विशेषांक प्रकाशित केलेले आहेत. कुसुमाग्रज, बालकवी, वा. रा. कान्त, इंदिरा संत, बा. भ. बोरकर, विंदा करंदीकर या कवींच्या काव्यावरील चिकित्सक लेखनाने संपन्न असणारे विशेषांक जसे आहेत, तसेच म. सु. पाटील, रा. ग. जाधव या काव्यसमीक्षकांच्या लेखनाची मीमांसा करणारे विशेषांकदेखील ‘कविता- रती’नं प्रसिद्ध केलेले आहेत. मराठी काव्यसमीक्षेची समृद्धता वृद्धिंगत करण्यासाठी ‘कविता- रती’नं उचललेला वाटा मोलाचा आहे.
आपलं संपूर्ण आयुष्य कवितेसाठी समर्पित करून वयाच्या 83व्या वर्षीही कवितेच्या ध्यासानं अस्वस्थ असलेल्या संपादक पुरुषोत्तम पाटील यांनी आधुनिक मराठी कवितेच्या गेल्या पाव शतकाच्या वाटचालीत ‘कविता- रती’च्या रूपानं ऐतिहासिक कामगिरी बजावली आहे. वैयक्तिक पातळीवर केल्या जाणाऱ्या कामालाही चळवळीचं रूप कसं येऊ शकतं, याचा जणू आदर्शच त्यांनी उभा केला आहे.
आज एकविसाव्या शतकात, माध्यमांच्या गर्दीत कवितेला प्राप्त होणारं बाजारूपण, गटातटांच्या संकुचित चौकटीत अडकून पडलेली कविता, प्रसिद्धी व यश यांच्या हव्यासापायी काव्यसाधनेचा वाढता अभाव, हे सारं भोवतालचं वास्तव अस्वस्थ करणारं आहे. अशा पर्यावरणात कवितेसंबंधी खुला, व्यापक दृष्टिकोन स्वीकारून कार्य करणारं ‘कविता- रती’सारखं नियतकालिक अपरिहार्य आणि अनिवार्य आहे.